Banknot basımında 'polimer' yaygınlaşıyor

‘’Banknot’’ ya da Türkiye’deki tanımıyla ‘’kağıt para’’ nitelik değiştiriyor. Banknotlar, tarihinin ilk dönemlerinde ‘’kağıt para’’ tanımına uygun olarak kağıda basılan bir para niteliğindeydi. Zamanla normal kağıdın yerini  özel üretilmiş kağıtlar alır ve ardından da pamuk elyafından yapılan çok daha dayanıklı banknot basım malzemesine geçildi. Üretim ve baskı teknolojilerindeki gelişmeler bu işle uğraşanları ‘’polimer’’e kadar getirdi. Günümüzde ülkelerin banknot basımında temel üç tercih ver: Özel üretim kağıt, hibrit (kağıt, pamuk vb karışımlı) malzeme ve polimer.

İlk olarak Avustralya tarafından sürüme sunulan polimere baskı banknot, İngiltere’nin de tercihi oluyor. Zira bu ülke ilk polimer banknote olan 5 Paund’lar 13 Eylül 2016 tarihinde dolaşıma çıkarıldı. Eski 5 Pound’lar Mayıs 2017’ten itibaren alışverişte kullanılmayacak. İngiltere merkez bankası (Bank of Englanda) polimere baskı 10 Pound’ları 2017 yazı aylarında piyasaya sürecek; 20 Pound’ların 2020’ye kadar, yeni 50 Pound’ların da daha sonraki süreçte sürüme sunulması planlanıyor.

İskoçya’da ise geçen yıl 5 Pound’luk polimer banknotlar sürüme sunulmuştu ve bu Ekim 2016’da da 10 Pound banknot piyasada olacak.

-Dünyada polimer banknotlar

Polimere baskı banknotları ilk olarak sürüme sokan ülke Avustralya oldu. Devlet olarak ilk kağıt parasını 1913 yılında basan Avustralya’da, polimere baskı ilk banknot (10 Dolar) 1988 sürüme alındı. Ülkede 1992-1996 döneminde ilk seri polimer banknotlar basıldı ve dolaşıma çıkarıldı. Avustralya’da halen sürümde olan 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık paraların tamamı polimere baskı banknotlar.

Polimere baskı banknot kullanan bir başka ülke de Kanada. 1935 yılından bu yana Bank of Canada tarafından kendi banknotu basılan ülkede polimere geçiş süreci 2006’da başlatılmış ve ilk banknot 2011 yılında piyasaya sunulmuş. Ülkede halen 5, 10, 20, 50, 100 Dolar’lık (CAD) polimer banknotlar piyasada bulunuyor.

Polimere baskı banknot kullanımına geçen ya da bu sürece başlayan ülkeler şöyle: Bangladeş, Brezilya, Brunei, Şili, Çin, Kostarica, Ekvator,

El Salvador, Honduras, Endonezya, Kuveyt, Malezya , Meksika, Nepal, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Romanya, Samoa, Singapur, Solomon Adaları, Tayvan, Tayland, Venezuela, Vietnam, Zambia, Haiti, Kuzey İrlanda, Man Adası

-Polimer nedir?

Polimer, ‘’monomer’’ olarak adlandırılan basit moleküllerin kimyasal bağlarla bağlanması sonucu oluşan yüksek molekül ağırlıklı maddeler olarak tanımlanıyor. Endüstride kullanılan polimerik malzemeler özelliklerine göre plastik, kauçuk ve fiber olarak üç ana başlık altında toplanıyor.

Polimerlerin başta para basımı olmak üzere yaygın kullanılmasının nedenlerinin başında dayanıklı olması ve leke tutmaması. Diğerlerini ise kolay şekillendirilip tasarım yapılabilmesi, yalıtkan ve şeffaflik şeklinde sıralamak mümkün.

Dayanıklılık kağıt paraların uzun süre tedavilde tutulmalarını sağlıyor. Kağıt para konusundaki en çok şikayet yıpranma. Öyle ki, İngiltere’de 2015 yılında 21.835 adet banknot sürümde tutulamayacak ölçüde yıprandığı için imha edilmiş.

-Türkiye’deki durum

TC Merkez Bankası’nın tek yetkili para otoritesi olduğu Türkiye’de, TL özel üretilmiş banknot kağıdına basılıyor. Merkez Bankası internet sitesinde banknot kağıdına ilişkin bilgide şunlara yer veriliyor:

‘’Orijinal banknot kağıdı %100 pamuk elyafından üretilmiş olup, UV (ultraviyole) ışık altında parlamaz. Kirlenmeye karşı dayanıklı kağıt özelliğine sahiptir. Her kupürün hakim renginin çok açık bir tonu kağıt rengi olarak uygulanmıştır. Sahte banknot kağıdı piyasada bulunabilen kağıt özelliklerinde olup, çoğunlukla UV ışık altında parlamaması için üzeri özel bir lakla kaplanmıştır. Bir kısmı ise UV ışık altında parlama özelliği göstermektedir.’’

Burada sözü edilen pamuk sıradan bir şey değil. ‘’Linter’’ adı verilen ve pamuğun çekirdeği üzerindeki küçük lifli parçalar ya da tekstil fabrikalarından artan kısa lifli pamuk ipliği. Pamuk önce ağartılıyor, yıkanıyor ve kağıt hamuru haline getiriliyor. Hamurun bileşenleri, kalpazanların peşinde olduğu bir formül olduğu için, sır niteliğinde. Özel makinelerde kağıt hamuru işlenip uzun bantlara dönüştürülürken, filigram gibi özel güvenlik düzenlemeleri de işleniyor.

Pamuk elyafından üretilen banknot malzemesi de kuşkusuz dayanıklı. TL’nin yanı sıra Avro ve ABD Doları da benzeri baskı özelliklerine sahip. ABD’da bankont basımında kullanılan malzeme yüzde 75’i pamuk  ve yüzde 25 ketenden oluşuyor.

‘’Polimer’’ mi yoksa ‘’banknot kağıdı’’ mı sorusunun yanıtı biraz da tercih edilen teknoloji ile bağlantılı gibi gözüküyor.

-Türkiye’de paranın tarihi

Kağıt para konusuna girince, Türkiye’deki tarihi sürece de kısaca göz atmak gerekiyor kuşkusuz. Bu konuda TC Merkez Bankası internet sitesinde yer alan (ve değişik kaynaklardan derlenen) bilgileri şöyle özetlemek mümkün:

Paranın ortaya çıkmasından önce, deniz kabuğundan kıymetli metallere kadar çeşitli mallar değişim aracı olarak karşımıza çıkar. Tarihi kayıtlara göre, M.Ö. 118 yılında Çinliler deri para kullanıyordu. İlk kağıt paraya, M.S. 806 yılında yine Çin'de rastlanır.

Avrupa’da kağıt para basımı ve kullanımı 17. yüzyıl sonlarına doğrudur. İlk kağıt paranın 1690'lı yıllarda ABD’de Massachusetts hükümeti; İngiltere'de ise kuyumcular tarafından basıldığı ve dolaşıma çıkarıldığı, 1694 yılında İngiliz Merkez Bankası ve daha sonra diğer ülke merkez bankalarının kurulmasıyla da yaygınlaştığı görülür.

-Osmanlılar da kağıt para

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk banknotlar tedavile çıkışı reformların gündeme olduğu Tanzimat dönemine rastlar. Banknotlar bu dönemde esas olarak reformların finanse edilmesi amacıyla basılır.

İlk Osmanlı banknotları Abdülmecit döneminde 1840 yılında " Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere " adıyla, bugünkü dille "Para Yerine Geçen Kağıt" olarak çıkarılmıştır. Bu bir anlamda para olmaktan çok faiz getirili borç senedi veya hazine bonosu niteliğindedir. Sözkonusu ‘’kağıt’’lar matbaa baskısı olmayıp, elle yapılmış ve her birine de resmi mühür basılmıştır. Kaimelerin zamanla taklit edilmeye başlanması kağıt paraya olan güveni azaltır, 1842’den itibaren matbaada bastırılarak el yapımı olanlarla değişim yoluna gidilir. Osmanlı İmparatorluğu'nda 1862 yılına kadar çeşitli şekil ve miktarlarda kaime ihraç edilir.

İngiliz sermayesi ile 1856’da kurulan Osmanlı Bankası "Bank-ı Osmani", 1863 yılında Fransız ve İngiliz ortaklığında "Bank-ı Osmanii Şahane" adıyla bir devlet bankası niteliğini kazanır. Osmanlı İmparatorluğu'nun sık sık Avrupa piyasalarından borçlanmak zorunda kaldığı dönemlerde İngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altındaki bu bankaya güven duyar ve mali ilişkilerini bu banka aracılığıyla yürütmeyi tercih eder.

İstanbul hükümeti, Osmanlı Bankasına hükümetin hiçbir şekilde kağıt para basmayacağı ve başka bir kuruma da bastırmayacağı taahhüdünde bulunarak, 30 yıl süre ile kağıt para ihracı ayrıcalığını verir. Banka, ilk olarak 1863’de, istendiğinde altına çevrilmek üzere, Maliye Nezareti ve kendi mühürlerini taşıyan banknotları tedavüle çıkarır; 1863-1914 arasında da değişik şekil ve miktarlarda banknot ihraç eder.

Osmanlı yönetimi, verilen taahhüde karşın, Osmanlı Bankası ile anlaşarak, halk arasında ‘93 Harbi’ olarak bilinen 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, savaş masraflarını karşılayabilmek amacıyla kaime ihraç eder.

I. Dünya Savaşı döneminde Osmanlı Bankası hükümetin avans ve banknot ihraç isteğini geri çevirir. Bu anlaşmazlık, bankanın savaş döneminde banknot ihraç ayrıcalığını kullanmayacağını açıklaması üzerine giderilir.  Osmanlı yönetimi, 1915’den itibaren altın ve Alman hazine bonolarını karşılık göstererek dört yıl boyunca, yedi tertipte toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkarır. Bu banknotlar ‘evrak-ı nakdiye’ adı altında Türkiye Cumhuriyeti'ne intikal eder.

-Cumhuriyet dönemi

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan günümüze kadar 9 emisyon grubunda 24 farklı değerde, 132 tertip banknot dolaşıma çıkarıldı. İlk altı emisyon grubundaki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubundaki banknotların bir kısmı değişik tarihlerde dolaşımdan kaldırıldı ve 10 yıllık zamanaşımı sürelerinin sonunda kullanım değerini yitirdi.

Osmanlı İmparatorluğu'ndan intikal eden ‘’evrak-ı nakdiye’’ler, Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığı için,1927 sonuna kadar tedavülde kalır.

Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını alındıktan sonra, basım işi, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue'ya verilir. Bu banknotlar, filigranlı kağıtlara kabartma olarak basılır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılır. O zamana kadar tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilir ve 4 Eylül 1928 tarihinde değerini yitirir.

1 Haziran 1930 tarihinde TC Merkez Bankası’nın kurulmasını düzenleyen 1715 sayılı kanun kabul edilir. Banka, 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçer ve banknot çıkarma yetkisi münhasıran Merkez Bankasına verilir.

İkinci Emisyon Grubu banknotlar yeni alfabeyle hazırlanır. Bu banknotlar, 50 Kuruş, 1, 2.5, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 Türk liralık olmak üzere 9 farklı değerde ve 11 tertipten oluşur. Bu banknotlardan 50 Kuruşluk Almanya'da, diğerleri ise İngiltere'de bastırıldı. TC Merkez Bankası tarafından dolaşıma ilk çıkarılan banknot olan 5 Türk liralık banknotu da içeren İkinci Emisyon Grubu banknotlar, 1937-1944 arasında tedavüle çıkarıldı.

Üçüncü Emisyon Grubu banknotlar, 1942-1947 yılları arasında dolaşıma çıkarılır ve tamamı İnönü portreli olarak bastırılır. 2.50, 10, 50, 100, 500 ve 1000 liralık kupürlerden oluşan 6 farklı değerde, 7 tertip olarak İngiltere, Almanya ve ABD'de bastırılır.

Dördüncü Emisyon Grubu banknotlar 10 ve 100 liralık kupürlerden oluşan 2 farklı değerde, 3 tertip olarak ABD’de bastırılır. 1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma çıkarılan bu emisyon grubu banknotların tamamı yine İnönü portreli olarak hazırlanır.

Beşinci Emisyon Grubu banknotlar, 2.50, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 liralık kupürlerden oluşan 7 farklı değerde, 32 tertip olarak bastırıldı ve 1951-1971 yılları arasında dolaşıma çıkarıldı.

Türkiye’de bir banknot matbaası kurulması çalışmalarına 1930'lu yılların sonlarına doğru başlanır, ancak II. Dünya Savaşı ile bu çalışmalar yarım kalır. 1951 yılında yeniden başlatılan banknot matbaası kurma işi 1958 yılında hayata geçirilir ve aynı yıl banknot basımına başlanır.

-Türkiye baskısı ilk banknot

Beşinci Emisyon Grubu banknotların bir kısmı İngiltere'de, bir kısmı da Türkiye’de basıldı. Halk arasında "Mor Binlik" olarak adlandırılan 1000 liralık banknot da bu emisyon grubu içinde yer alır.

Dolaşıma verilen banknotlar 1958 yılında Banknot Matbaası kuruluncaya kadar ABD, İngiltere veya Almanya'da bastırıldı. Türkiye'de basılan ilk banknot Beşinci Emisyon Grubu III. Tertip 100 liralık banknottur.

Altıncı Emisyon Grubu banknotlar 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1000 liralık olmak üzere 7 farklı değerde, 18 tertipten oluşur. 1966-1983 yılları arasında dolaşıma çıkarılan bu banknotlardan I. Tertip 20 TL İngiltere'de, diğerleri ise Türkiye'de basıldı.

1979 yılından itibaren dolaşıma verilmeye başlanan Yedinci Emisyon Grubu banknotlar 2002 yılı itibariyle; 10, 100, 500, 1.000, 5000, 10.000, 20.000, 50.000, 100.000, 250.000, 500.000, 1.000.000, 5.000.000, 10.000.000 ve 20.000.000 liralık olmak üzere 15 farklı değerde, 36 tertipten oluşur. Banknotların tamamı Türkiye'de basılır.

28 Ocak 2004 tarih ve 5083 sayılı "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun" gereğince, TL’den 6 sıfır atılması operasyonu kapsamında 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren dolaşıma verilen Sekizinci Emisyon Grubu banknotlar 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 YTL olmak üzere 6 farklı değerden oluşur. Bu banknotların tamamı Türkiye'de basılır.

E9 emisyon grubu I. tertip Türk Lirası banknotlar 1 Ocak 2009 tarihinden itibaren, yenilenen tasarımları, değişen boyutları ve gelişmiş güvenlik özellikleriyle 5, 10, 20, 50, 100 ve 200 TL olarak dolaşıma çıkarılır. E9 Emisyon Grubu II. tertip 10, 20 ve 100 Türk Lirası banknotlar 24 Aralık 2012 tarihinde; 5, 50 ve 200 Türk Lirası banknotlar ise 8 Nisan 2013 tarihinde tedavüle çıkarılır. E9 Emisyon Grubu I. ve II. tertip banknotlar 6 farklı kupürden ve 2 tertipten oluşmaktadır.

--//--