-Bütçe tarihinden ayrıntılar
-Bütçe tarihinden ilginç ayrıntılar
-Milletvekilleri, sadece üniversitelerin bütçesinde,
el kaldırıp indirerek yapılan oylama yaklaşık üç saat
-Bütçe sunuş konuşması rekoru, 1968'deki 5 saati aşan
süreyle dönemin başbakanı Süleyman Demirel'e ait
-Demirel, tutanak sayfası sayısı yönünden konuşma
rekorunu da 1976'dek 58 sayfalık konuşmasıyla koruyor
-Bütçe görüşmelerine ilişkin en kısa tutanak ise 4 sayfa
ile 12 döneminin başbakanı Bülent Ulusu'ya ait
-Türk parlamento tarihindeki en uzun konuşma rekoru
toplam 9 saat ile CHP Senatörü Fikret Gündoğan'a ait
-Bakanlık bütçesinde ''red'' şokunu yaşayan ise 1992'de
49. Hükümetin Kültür Bakanı Fikri Sağlar oldu
TBMM'de Kanunlar ve Kararlar Müdürlüğünde uzun süre görev üstlenen Şeref İba, ''TBMM Bütçe Maratonu ve Rekorları Üzerine'' başlıklı yazısında bütçe ve süreçte yaşananlara ilişkin az bulunur bilgilere yer verir.
Anayasanın 87. maddesi, TBMM’nin görev ve yetkilerini sayarken “kanun koymak” yetkisinin yanında, “bütçe ve kesinhesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek” ifadesine ayrıca yer vermiştir. Bu düzenleme biçimi,bütçe kanununun parlamento hukuku yönünden özgün bir kanun olduğunun ilk işaretlerini vermektedir.
Anayasa, Meclis’te yılda bir kez yapılacak bütçe görüşmelerini, Komisyon aşaması en çok 55 gün, Genel Kurul aşaması ise en çok 20 gün içinde koşulacak bir maraton gibi düzenlemiştir. Öyle ki, en fazla 75 gün sürecek bütçe maratonunun, Plan ve Bütçe Komisyonu bölümü 55 gün; Genel Kurul bölümü ise 20 günde tamamlanmak zorundadır. Parlamentonun çok zamanını alan; yoğun ve yorucu geçen ve gece geç saatlere kadar sarkan günlük programların daha sistemli hale getirilmesi amacıyla, 20. Yasama Dönemi'nin başında 1996 yılından itibaren turlar şeklinde görüşme uygulamasına geçilmiştir.
-Bütçe kanunları
Bütçe kanunları, yürürlük süresi bir yıl olan ‘’süreli ve özel bir kanun’’ türüdür. Bütçenin hazırlanmasıyla ilgili önemli anayasal hükümlerden biri de bütçe kanunlarının içeriğine yönelik. Anayasanın 161. maddesine göre, ‘’bütçe kanunlarına bütçeyle ilgisi olmayan hüküm konulamaz.’’ Ancak, bu yasağa tam anlamıyla uyulduğu da söylenemez.
Bütçe kanunları, hükümetlerin siyasal programının bir uygulama aracı niteliğini de taşır. Hükümet, kendi programına göre, özellikle de kamu maliyesini ilgilendiren bazı kanunlara, o bütçe döneminde yeni bir ayar vermeyi zorunlu görür. Bu amaçla, bütçe kanunlarının “Kısmen veya tamamen uygulanmayacak hükümler” başlığını taşıyan geleneksel maddesi, hükümetlerin bir yıl boyunca kullanacağı hukuki/mali bir ilaç işlevini görme eğilimindedir.
Bütçe kanunlarındaki bu tür düzenlemeler, çoğu kez Anayasa Mahkemesi’nin iptallerine konu olmaktadır. Anayasa Mahkemesi, ''süzgeç madde'' olarak nitelenen bu tür uygulamayı her defasında aşağı yukarı aynı gerekçe ve cümlelerle iptal edegelmiştir. Anayasa Mahkemesi’nin süzgeç maddeyi iptaline kesin gözüyle bakıldığından, iptal davası açan muhalefet partileri de, siyasal sebeplerle artık maddenin sadece belli bir bölümünü iptal başvurusuna konu etmektedir. Yüksek Mahkemenin iptal kararlarında, bütçenin özgün bir kanun niteliğinde olduğu hep yer alır ve bu konudaki Anayasa hükümleri hatırlatılır.
Anayasa Mahkemesinin iptal kararındaki vurgu nettir: ''bütçe kanununun özgün bir yasalaştırma yöntemine tabi olması nedeniyle bütçeyle ilgisi olan bir kanuna bütçe kanununa konulacak bir hükümle müdahale etme imkanı yoktur.''
Bütçe süzgecine takılan hüküm sayısı yıllara göre değişkenlik gösterir. ''2002 Bütçe Kanunundaki süzgeç madde, yürürlükteki 19 kanuna müdahale ederek yılı bütçe döneminde, değişik kanunlara ait sekiz hükmün uygulanmayacağını, 11 hükmün ise değişik şekilde uygulanacağını öngörmüştür. 2003 Bütçe Kanunundaki süzgeç madde ise, değişik kanunlara ait 43 hükme müdahalede bulunmuştur. Müdahale edilen hüküm sayısı, 2004 yılında 29, 2005 yılında 21, 2006 yılında 22 olup azalan bir eğilim sergilemektedir.''
-El kaldırıp indirme üç saat sürecek
Bütçe maratonunun en hızlı koşulan bölümü ise Milli Eğitim Bakanlığı ve üniversite bütçelerinin görüşülüp kabul edildiği birleşim veya turdur. Genellikle sondan bir önceki turda gerçekleştirilen Bütçe Kanunu ve Kesinhesap Kanunu Tasarılarının maddelerinin görüşüldüğü ve oylandığı Birleşim Bütçe maratonunun en yavaş koşulan bölümünü oluşturmaktadır.
Şeref İba, TBMM Genel Kurulu'ndaki bütçe görüşmelerine ilişkin yazısında ilginç ayrıntılara yer verir:
''Milletvekillerinin, akıllara durgunluk veren bir hızla, tam 1006 kez peş peşe el kaldırıp indirmek zorunda kalması, bütçe programında Milli Eğitim Bakanlığı ve üniversite bütçelerinin yer aldığı turda her yıl yaşanan bir olgudur. 'Kabul edenler/kabul etmeyenler? kabul edilmiştir' deyiminin Meclis Genel Kurulu’nda yaklaşık üç saatlik bir zaman dilimi içerisinde tam 1006 kez duyulduğu başka bir örnek yoktur.
2007 TBMM Genel Kurulu Bütçe görüşme programında 23.12.2006 tarihli 41. Birleşimde gerçekleştirilen 14. Turda, yeni bir oylama ve dolayısıyla da karar rekoru kırılmış oldu. Bu turda yer alan, Milli Eğitim Bakanlığı, YÖK, YURT-KUR, ÖSYM ve toplam 68 üniversite bütçeleri ile varsa kesinhesap kanunu tasarıları üzerinde yapılan konuşmalar ve soru-cevap işlemi tamamlandıktan sonra oylamalara geçilmiştir. Dördüncü oturumda saat 17.00’de başlayan oylamalar, altıncı oturumun sona erdiği saat 20.18’de tamamlandı. Birleşime verilen aralar (toplam 21 dakika) düşüldükten sonra devamlı oylamayla geçen toplantı süresi 2 saat 57 dakika olmuştur.
Her üniversite için ayrı gerçekleştirilen oylama formatı ve sayısı şöyle:
'BAŞKAN- Ankara Üniversitesinin .... Yılı Bütçesinin
bölümlerine geçilmesini oylarınıza sunuyorum.
Oylama sayısı
-Kabul edenler?...Kabul etmeyenler?....
-Kabul edilmiştir. ………............……………………………........................................1
-Bölümleri okutuyorum.
(Bölüm adları ve tutarlar okundukça,)
-Kabul edenler?.. kabul etmeyenler?...
-Kabul edilmiştir……………………………………..........……..……….........………6
(B) Cetvelini okutuyorum.
(Bu cetveldeki bölümler okundukça,)
Kabul edenler?..kabul etmeyenler?
Kabul edilmiştir………………………..........……………………………...........…...5
Ankara Üniversitesinin ... Yılı Bütçesinin bölümleri kabul edilmiştir.
BAŞKAN- Ankara Üniversitesinin ... Mali Yılı Kesinhesabının bölümlerine geçilmesini oylarınıza sunuyorum.
-Kabul edenler? kabul etmeyenler?
-Kabul edilmiştir…………………………………………………................…………..1
(Genel toplamları okutuyorum) (Bölüm adları ve tutarlar okundukça)
-Kabul edenler?..Kabul etmeyenler?..
-Kabul edilmiştir…………………………………………………….................……….1
-(B) Cetvelini okutuyorum.
(Bu cetveldeki bölümler okundukça,)
-Kabul edenler?.. Kabul etmeyenler?...
Kabul edilmiştir…………………………………………………………...............………1
Ankara Üniversitesinin ... Mali Yılı Kesinhesabının bölümleri kabul edilmiştir.'
Toplam …………………………………………………………….....................15''
Yıl 2012. Aradan geçen altı yılda YURT-KUR ayrı bir bakanlık bünyesinde ve devlet üniversitesi sayısı 102'e yükseldi.
Bu durumda, 2006 yılında 68 kez tekrarlanan bu oylama, 2012'de 103 kez tekrarlanacak demektir. Yani, sadece üniversitelerin bütçelerinin okunmasında milletvekilleri 1530 kez el kaldırarak oylarının rengini belli etmek durumunda kalıyor. Dolayısıyla bu oylamanın süresi de 3 saati aşıyor.
-Uzun Birleşim
Birleşim süresinin uzunluğu rekoru ise 2006'de, 22. Yasama Dönemi 5. Yasama Yılı'nda yaşanır. Bütçe maddelerinin görüşme ve oylamalarının yapıldığı 15. turda, 24.12.2006 Pazar günü saat 11.00’de başlayan Birleşim ertesi gün akşam saatlerinde 25.12.2006 Pazartesi günü saat 17.49’da sona erer. 10 oturumdan oluşan 42. Bir leşim, 30 saat 49 dakika sürer.
Başkanlık kürsüsünde oturan TBMM Başkanvekili Sadık Yakut, Birleşimin ertesi güne uzaması üzerine şunları söyler:
“Sayın Milletvekilleri, dün saat 11.00’de açılan 42. Birleşim ve 15. Tur görüşmeler devam etmektedir. İçtüzüğün 1'inci maddesinde, ‘Birleşim, Genel Kurulun belli bir gününde açılan toplantısıdır’ hükmü yer almaktadır. Dün bu birleşimin 5'inci Oturumunda Danışma Kurulu önerisi üzerine Genel Kurulca alınan kararda 43'üncü Birleşimin, 25.12.2006 Pazartesi günü-yani bugün-saat 14.00’te başlaması öngörülmüştü. Ancak, 42'inci Birleşim halen devam ettiğinden, başka birleşime geçme imkanımız yoktur…”
-Başbakanların sunuş rekoru Demirel'de
Bütçeler, Meclis’te en hararetli görüşmelerin yaşandığı dönemlerdir. Bu görüşmelerde siyasi partiler ya genel başkanları ya da hatipleri aracılığıyla aslında halka seslenmektedir. Kamuoyu ve medya bütçe görüşmelerine yakın ilgi gösterir, konuşmalar üzerinde değerlendirmeler yapılır. Bu yüzden, Türk parlamento tarihinde en uzun süren konuşma ve konuşmacılarına bütçe görüşmelerinde tanık olunmuştur.
1968 yılında bütçenin sunuşunu yapan Başbakan Süleyman Demirel, 5 saati aşan süren bir konuşma ile günümüze kadar kırılamayan en uzun bütçe konuşması rekoruna imza atar. İkinci en uzun bütçe konuşması ise Bülent Ecevit’e ait. Ecevit 14 Şubat 1968 tarihli görüşmelerde yaklaşık 5 saat kürsüde kalır. Demirel ve Ecevit'ın bu konuşmaları sırasında Meclisin hatip kürsüsünde kaç sürahi su içildiğine ilişkin şakalaşmalara bile konu olmuştur.
-Parlamento tarihinin en uzun konuşması
Türk parlamento tarihinin en uzun konuşma rekorunun sahibi ise CHP İstanbul Senatörü Fikret Gündoğan. 10 Ekim 1972 tarihinde Cumhuriyet Senatosu'nda III. Beş Yıllık Kalkınma Planı'nın (1973-1977) tümü üzerindeki görüşmelerde Gündoğan, CHP Grubu adına kürsüye çıkar. Gündoğan, yaklaşık 8 saat süren konuşmasına, mesleği doktor olan, bir senatörün ısrarlı müdahalesi üzerine son vermek zorunda kalır.
Ertesi gün Cumhuriyet Senatosu 10.00’da yeniden toplanır. Gündoğan, 92. Birleşimde konuşmasına kaldığı yerden devam etmek istediğini bildirir ve yeniden söz alarak kürsüye çıkar. Sözlerinin başında dünkü kaldığı yerden devam edeceğini belirttikten sonra; “Dünkü tatbikatta yaptığımız konuşmanın sıra itibarıyla uzunluğu bakımından, bazı üyelerin bu tutum ve davranışı kınar bir tavır takındıkları gözden kaçmamıştır. Hatta kulağımıza kadar gelen bazı sözler…” diyerek konuşmasını sürdürür. Gündoğan, bu birleşimde de yaklaşık bir saat konuşur. Böylece, Gündoğan tarafından yapılan konuşmanın toplam süresi ise 9 saate ulaşır.
-Tutanak sayfalarındaki konuşmalar
''Tutanak sayfa uzunlukları, konuşmaların sürelerini ölçmede, yaklaşık
değerlere ulaşılabilecek bir kriterdir. Çünkü, hatiplerin konuşmacıya bağlı olarak değişmektedir. Bununla birlikte, yaklaşık değerlere ulaşmada tutanak metin uzunluğunu en elverişli gösterge olarak kabul etmek gerekir.
Tutanak sayfa uzunluğu yönünden en uzun konuşma, 1976 yılındaki bütçe görüşmelerinde Başbakan Süleyman Demirel’in yaptığı 58 sayfalık konuşmadır. 12 Eylül dönemindeki bütçe görüşmelerinde bu sürenin giderek kısaldığı, en kısa düzeylere indiği görülmektedir. Gerçekten de 1980 yılındaki bütçe görüşmelerinde dönemin Başbakanı Bülent Ulusu’nun yaptığı 4 sayfalık konuşma parlamento tarihimizin en kısa bütçe konuşması olarak dikkat çekmektedir.
1982 Anayasası dönemindeki en uzun konuşma ise 1986 yılında Başbakan Turgut Özal tarafından yapılmıştır. Sözü edilen konuşmanın tutanak uzunluğu, 33 sayfadır. Yine, tur halinde görüşme sistemine geçilmesinden bu yana en uzun konuşma ise 1996 yılında Başbakan Mesut Yılmaz tarafından yapılmıştır.''
Hükümet adına bütçeyi sunuş konuşmasını genel olarak başbakanlar yapar. Ancak, zaman zaman Maliye Bakanı veya bir başka bakanın da bütçeyi sunuşu görülmektedir.
-Bütçe reddedilirse ne olur?
TBMM Genel Kurulunda bütçenin tümü üzerindeki oylamada kabul oyunun red oyundan az olması durumunda bütçe reddedilmiş demektir. Bütçenin reddi hükümete olan güvensizliğin göstergesidir. Dolayısıyla hükümete karşı güvensizlik oyu verilmiş demektir.
Bütçenin reddi halinde, kamu hizmetlerinde aksama olmaması için bütçe yapılır. Geçici bütçe, yıllık bütçe kabul edilinceye kadar birkaç aylık (2-4 ay ) sürede, belirli sınırlar içinde gelirlerin toplanması, giderlerin yapılamasına izin ve yetki veren yasadır. Bu bakımdan geçici bütçelerde aynı yöntemlerle TBMM’den geçmek ve kabul edilerek 1 Ocak tarihinde uygulanmak zorundadır.
Türkiye'de tümü üzerindeki oylamada bütçenin reddi hiç yaşanmadı. Ancak, çok ender de olsa bakanlık bütçesinin reddi tartışmaları yaşandı.
-Geçici bütçe
Geçici bütçe, için ya TBMM'ye sunulan yeni bütçe kanunu tasarısının geçici bir süre için uygulanmasına ya da geçmiş yıl bütçesinin içinde bulunan yılda belirli bir süre için uygulanmasının sürdürülmesine karar verilir. Bazı hallerde bir yetki kanununun çıkarılmasıyla uygulama alanına konulur.
Bu örneklerden biri 1991 yılında yaşandı. Mesut Yılmaz'ın başbakanlığındaki 48. Hükümet döneminde, 1992 bütçesine ilişkin tasarı Anayasanın öngördüğü süre içerisinde TBMM'ye sunuldu. Ancak erken seçim kararı üzerine bütçe tasarısı yasalaştırılamadı. Bunun üzerine ''1992 Mali Yılı Genel ve Katma Bütçeleri Kanunlaşıncaya Kadar Devlet Harcamalarının Yapılmasına ve Devlet Gelirlerinin Tahsiline Yetki Verilmesine Dair Tasarı'' çıkarıldı. 1992 yılı bütçe kanunu ise 49. Hükümete döneminde Mart ayında yasalaştı.
-Kültür Bakanına bütçe reddi şoku
Bir bakanlığın bütçesinin reddine ilişkin son tartışma, 21 Mart 1992 Cumartesi günü yaşandı. TBMM'nin 19. Dönemi'nde Süleyman Demirel'in başbakanlığındaki 49. Hükümet (DYP-SHP koalisyonu) işbaşındaydı. 1992 bütçesi üzerindeki görüşmelerde sıra Kültür Bakanlığının bütçesine gelmişti. Genel Kurulun 57. Birleşimi Başkanvekili Yasin Hatipoğlu'nun (RP) başkanlığında çalışmalarını sürdürüyordu. Fikri Sağlar'ın görev üstlendiği Kültür Bakanlığı bütçesi bütçesinin tümü üzerindeki görüşmeler tamamlandı, sorular yanıtlandı. Bütçenin bölümlerine geçileceği an yaşananlar tutanaklarda şöyle yer aldı:
''BAŞKAN — ....Değerli milletvekilleri, Kültür Bakanlığı 1992 Malî Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ile 1990 yılı kesinhesabı üzerindeki müzakereler tamamlanmış, sualler cevaplandırılmıştır. Şimdi, Kültür Bakanlığı 1992 malî yılı bütçesinin bölümlerine geçilmesi hususunu oylarınıza sunacağım:
Kültür Bakanlığı 1992 malî yılı bütçesinin bölümlerine geçilmesi hususunu oylarınıza su
nuyorum : Kabul edenler...
ŞADİ PPEHLİVANOĞLU (Ordu) — Bakanların kâğıtları var mı?
BAŞKAN — Sayın Pehlivanoğlu...
Kabul etmeyenler...
Değerli milletvekilleri, Kültür Bakanlığı 1992 malî yılı bütçesinin bölümlerine geçilmesi
hususu reddedilmiştir. (ANAP ve RP sıralarından ''Bravo" sesleri, alkışlar)
Değerli milletvekilleri... Değerli milletvekilleri, rica ediyorum... İradenizi, oylarınız izhar
buyurdunuz; netice böyle tecelli etti. Rica ediyorum...
Değerli milletvekilleri, programdaki kurumların bütçe ve kesinhesabını görüşmek için,
22 Mart 1992 Pazar günü saat 10.00'de toplanmak Üzere, birleşimi kapatıyorum.'' (1)
Koalisyon ortağı partilerin milletvekilleri olayın ne olduğunu henüz anlayamamışlardı. Zaten Genel Kurul Salonu'da o kadar az sayıdaydılar ki. Gazeteciler kulislere koştu. Grup yöneticilerine haber uçtu. Aslında yaşananlar RP'lilerin uyguladığı bir taktikti. İçeride iktidar kanadından kimsenin olmadığını gözlemleyince kendileri de dışarıda beklemiş, oylama yapılacağı sırada topluca içeri girerek ''golü atmışlardı.''
Kendini görüşlerini açıklayanlar oldu, çözüm önerilerini dile getirenler oldu, birbirlerini suçlayanlar oldu. 24 Mart 1992 Salı günkü 60. birleşimde, Başkanlık Divanı kararına dayanarak oylama tekrarlandı(2) ve kriz aşıldı. Daha sonraki süreçte RP'liler konuyu Anayasa Mahkemesi'ne götürdüler. Anayasa Mahkemesi, TBMM kararının Anayasaya aykırı olmadığına karar(3) verdi ve iptali istemini reddetti.
--/--
Ayrıntı için:
(1) TBMM Tutanak Dergisi, C.8, s.122 (2) TBMM Tutanak Dergisi, C.8, s.208-426 (3) Anayasa Mahkemesi'nin 17.9.1992 tarih ve 1992/48 sayılı kararı
Kaynaklar:
1-TBMM Bütçe Maratonu ve Rekorları Üzerine (Şeref İba)
2-TBMM Tutanak Dergisi
3-Türk Parlamento Tarihi (Cilt 1-2) (Burhanettin Duran)
4-Bütçe Yasasına Bütçeyle İlgili Hiçbir Hüküm Konulmaması İlkesi ve Anayasanın 148. Maddesinin 2. Fıkrasının Bütçe İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi (Bülent Seven)
5-Süreli yayınlar
6-''551.vekil'' arşivi